ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 3، خرداد 99 ، شماره پی در پی 49

روشهای ویژه سُروری در شرح قرآنی مثنوی مولوی و استفاده از بینامتنیت آنها

صفحه (37 - 55)
بیتا نوریان (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : 14 خرداد 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تابستان 98

چکیده

زمینه و هدف: قرآن کریم بزرگترین منبع الهام و اندیشۀ شاعران و نویسندگان بوده که به اشکال گوناگون ساختاری و مضمونی، قصه، تلمیح، تضمین و اقتباس و دیگر شگردهای هنری و روایی مورد استفاده قرار گرفته است. شیوه های أخذ و بهره گیری در نظریه های جدید ادبی، تحت عنوان بینامتنیت یا تناص مطرح شده و علاوه بر توصیف میزان یا بیان موارد بهره گیری، چیستی و چرایی آن نیز تبیین می‌شود. در این پژوهش به بررسی این موضوع در شرح سروری از مصلح‌الدّین مصطفی بن شعبان سروری، که قدیمترین نسخۀ کامل شرح مثنوی به زبان فارسی در خارج از ایران است پرداخته، و ضمن اشاره به موارد بینامتنی دفتر چهارم مثنوی، دیگر شیوه های أخذ از قرآن در شرح سروری را بررسی میکنیم.

روش مطالعه: این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی، و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است. محدوده مورد مطالعه دفتر چهارم مثنوی است.

یافته ها: سروری هنگام خوانش و مواجهه با متن مثنوی شگردهایی بکار می‌برد؛ از جمله اینکه گاهی برای روشن شدن مطلب در توضیحات خودش به آوردن آیاتی از قرآن به شیوۀ مفسران میپردازد؛ از دیگر شگردهای بینامتنیتی سروری، میتوان به ذکر حکایتهای صوفیانه همراه با شخصیتها و کنشهای عرفانی و توأم کردن آنان با آیات قرآن اشاره کرد؛ از دیگر ویژگیهای بینامتنی شرح سروری میتوان به برقراری بینامتنیت یا به تعبیری ترامنتیت میان مثنوی و قرآن و روایتهایی غالبا از پیامبراکرم(ص) است.

نتیجه گیری: درتبیین نوع بینامتنیت مثنوی با قرآن نتیجه میگیریم که بینامتنیت مثنوی با متن غایب بیشتر ازنوع نفی متوازی و برای بیان استمرار معناهای متعالی قرآن و ایجاد تعاملی پویا با این متن وگاهی نیزآفرینش مفاهیم خلاقانه با استفاده از تلمیحات و موضوعات قرآنی است که در مورد اخیر، بینامتنیت موضوعی با هدف بازسازی متن غایب، حیات مجدد متن غایب و نوآوری و خلاقیت در معنا به وجود می‌آید.

کلمات کلیدی: قرآن، مثنوی مولوی، شرح سروری، بینامتنیت.

کلمات کلیدی
قرآن , مثنوی مولوی , شرح سروری , بینامتنیت

• قرآن کریم
• بوطیقای ساختارگرا، تودوروف، تزوتان. (1382)، ترجمه محمد نبوی، چاپ دوم، تهران، نشر آگه.
• بینامتنیت، آلن، گراهام. (1385)، ترجمه پیام یزدانخواه، تهران، نشر مرکز.
• بینامتنیت در شعر صلاح عبدالصبور، گودرزی لمراسکی، حسن. (1391)، فصلنامهه علمی- پژوهشی زبان پژوهی، دانشگاه الزهرا سلام الله علیها، سال سوم، شماره 6.
• بیولوژی نص، قائمی‌نیا، علیرضا. (1389)، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
• تاج العروس من جواهر القاموس، زبیدی، محمدبن محمد. (1414ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر.
• تذکره مشاهیر عثمانیه، ثریا، محمد(1311ق)، استانبول: مطبعه عامره.
• التکمله لوفیات النقله، الزعبی، عبدالعظیم. (1405ق)، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت.
• التناص القرانی فی الشعر العمانی، جابر، ناصر. (2007م)، مجله النجاح للأبحاث (العلوم الانسانیه)، المجلد 21.
• التناص فی انجاز النقدی، حسنی، المختار. (2003م)، مجله العلامات، السنه الاولی، المجلد 13، الجزء 49.
• التناص نظریاً و تطبیقاً، الزعبی، احمد. (2000م)، مؤسسه عموم للنشر، عمان، چاپ اول.
• لتناص بین النظریه و التطبیق، الطبعه الاولی، طعمه حلبی، احمد. (2007م)، وزاره الثقافه دمشق.
• التناص بین نظریه و التطبیق: شعر البیاتی نموذجاً طمعه حلبی، احمد. (2007م)، ، دمشق، الهیئه العام السوریه للکتاب.
• التناص القُرانی فی شعر جمال الدین بن نُباته المصری، عطاء، احمد محمد. (2007م)، کلیه الآداب و العلوم الانسانیه جامعه قناه السویس، المؤتمر الدولی الرابع، لکلیه الألسن جامعه المنایا.
• التناص القرانی فی شعر امل و نقل،کیوان، عبدالعاطی. (1998)، الطبعه الاولی، مکتبه النهضه المصریه، القاهره.
• درآمدی بر بینامتنیت، نامور مطلق، بهمن. (1390)، «درآمدی بر بینامتنیت»، تهران، انتشارات سخن.
• الذریعه الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن. (1403ق)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، دارالاضواء، بیروت، چاپ سوم.
• ساختار و تأویل متن، احمدی، بابک. (1391) (1380)، تهران، نشر مرکز.
• شرح مثنوی، سروری، مصطفی بن شعبان (959ق). نسخه خطی محفوظ در کتابخانه غازی خسرو بیگ به شماره 3780.
• الشعر المعاصر فی المغرب، بنیس، محمد. (1979م)، قاربه بنویه تکوینیه، دارالعدوه.
• الشقائق النعمانیه فی علما الدوله العثمانیه، طاشکبری زاده، احمد(1975)، بیروت: دارالکتاب العربی.
• عر العربی عزام، محمد. (2001م)، ، دمشق، منشورات الاتحاد الکتاب العرب.
• فکره السرقات الادبیه و نظریه التناص، مفتاح، محمد. (1986)، جده مجله العلاقات النادی الادبی السقافی.
• لسان‌العرب، ابن‌منظور، محمدبن مکرم. (1414ق)، ، بیروت، دارصادر، چاپ سوم.
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال الدین محمد، (1386)، به تصحیح نیکلسون، تهران: امیر کبیر.
• مصطلحات النقد، العربی السیماءوی الإشکالیه و الاصول و الامتداد بوحاتم، مولای علی. (2005م)، ، دمشق، منشورات اتحاد الکتاب العرب.
• مقاربات بین النقد الغربی الحدیث و النقد العربی القدیم (التناص أنموذجاً)، ریوقی، عبدالحلیم. (2009م)، مجله دراسات ادبیه العدد الثانی، مرکز البصیره للدراسات و البحوث، الجزائر.
• منطق گفت و گویی میخائیل باختین تودوروف، تزوتان. (1377)، ، ترجمه داریوش کریمی، نشر مرکز، تهران، چاپ اول.